Luận ngữ – Khổng tử - 18. 微子Vi Tử

第十八篇thiên 18
11 bài
18.1
微子去之，箕子为之奴，比干谏而死。孔子曰:“殷有三仁焉” 。
Vi Tử khứ chi, Cơ Tử vi chi nô, Tỷ Can gián nhi tử. Khổng tử viết: Ân hữu tam nhân yên Vi Tử từ quan ra đi, Cơ Tử bị giáng làm nô bộc, Tỷ Can vì can ngăn vua mà bị xử tội chết. Khổng tử nói: Nhà Ân chỉ có ba người ấy là người nhân.
 (Chú thích: Cuối triều Ân, vua Trụ tàn bạo ăn chơi trác táng lại tàn hại các trung thần như Vi Tử, Tỷ Can, Cơ Tử…)
18.2
 柳下惠为士师，三黜。人曰：“子未可以去乎？”.曰：“直道而事人，焉往而不三黜？枉道而事人，何必去父母之邦？”
Liễu Hạ Huệ vi sĩ sư, tam truất. Nhân viết: Tử vị khả dĩ khứ hồ ? Viết: Trực đạo nhi sự nhân, yên vãng nhi bất tam truất ? Uổng đạo nhi sự nhân, hà tất khứ phụ mẫu chi bang.
Liễu Hạ Huệ làm quan, chức sĩ sư, ba lần bị giáng chức. Có người nói: Sao ông chưa bỏ đi ? Liễu Hạ Huệ đáp: Tôi đem đạo chính trực đi phục vụ người thì ở đâu mà chẳng bị cách chức ba lần như trước đây? Làm vậy là uổng phí đạo phục vụ người, lại còn xa rời đất nước cha mẹ tôi đang ở.

(Chú thich: Liễu Hạ Huệ quan nước Lỗ thời Xuân thu, bị vua bạc đãi nhưng vẫn kiên trì làm việc vì ông tin rằng mình phục vụ nhân dân chứ không phục vụ nhà vua…)
18.3
齐景公待孔子曰:“若季氏,则吾不能；以季,孟之间待之”。
曰:“吾老矣,不能用也”  孔子行。 
Tề Cảnh Công đãi Khổng tử viết: Nhược Quý thị, tắc ngô bất năng; Dĩ Quý, Mạnh chi gian đãi chi. Viết: Ngô lão hĩ, bất năng dụng dã.  Khổng tử hành
Vua Tề Cảnh Công tiếp đãi Khổng tử, nói: Đãi như (vua Lỗ) đãi họ Quý (đại phu), ta không làm được; Chỉ đãi như họ Quý tiếp họ Mạnh (quan sĩ) thì ta làm được. Lại nói tiếp: Ta già rồi, không thể dùng ông được nữa. Nghe vậy, Khổng tử liền dời khỏi nước Tề.

18.4
齐人归女乐，季桓子受之，三日不朝。孔子行。
Tề nhân qui nữ lạc, Quý Hoàn tử thụ chi, tam nhật bất triều. Khổng tử hành.
Nước Tề đưa tặng mỹ nữ làm vui, Quý Hoàn tửnhận quà, triều đình ba ngày liền không họp. Khổng tử liền dời bỏ nuớc Lỗ.

(Chú thích: Quý Hoàn tử là quan đại phu nước Lỗ, quyền lực chỉ dưới vua, có thói lộng quyền)

18.5
楚狂接舆歌而过孔子曰:“凤兮凤兮！何德之衰？往者不可谏,来者犹可追。已而已而！今之从政者殆而 !”。 孔子下,欲与之言, 趋而辟之,不得与之言。  Sở cuồng Tiếp Dư ca nhi quá Khổng tử viết: Phượng hề Phượng hề ! Hà đức chi suy ? Vãng giả bất khả gián, lai giả do khả truy. Dĩ nhi dĩ nhi ! Kim chi tòng chính giả đãi nhi!”. Khổng tử hạ, dục dự chi ngôn. Xu nhi tịch chi, bất đắc dự chi ngôn.

Cuồng sĩ nước Sở tên Tiếp Dư đi qua xe Khổng tử, hát rằng: “Phượng hoàng ơi, phượng hoàng ơi ! Vì sao đức nhân suy đến thế ? Việc đã qua không thể ngăn cản, việc sắp tới có thể còn kịp. Thôi đi, thôi đi ! Làm quan ngày nay nguy lắm đó”.

Khổng tử xuống xe, định nói thì anh kia bỏ đi, khiến ngài không thể tiếp chuyện. (Chú thích: Theo tín ngưỡng xưa, khi thấy phượng hoàng hay kỳ lân xuất hiện là báo điềm lành cho đất nước…Tiếp Dư có ý nhắn bảo Khổng tử không nên làm chính trị nữa)
18.6
长沮,桀溺耦而耕。孔子过之,使子路问津焉。
长沮曰：“夫执舆者为谁?”。子路曰：“为孔丘”。曰：“是鲁孔丘与？”.
曰：“是 也”。曰：“是知津矣。”. 问於桀溺。桀溺曰：“子为谁？”.
曰：“为仲由”。曰：“是孔丘之徒与？”. 对曰：“然”。曰：“滔滔者天下皆是也,而谁以易之 ？且而与其从辟人之士也,岂若从辟世之士哉？”耰而不辍。子路行以告。夫子怃然曰：“鸟兽不可与同群，吾非斯人之徒与而谁与？天 下有道，丘不与易也” 。
Tràng Thư, Kiệt Nịch ngẫu nhi canh. Khổng tử quá chi, sử Tử Lộ vấn tân yên.
Tràng Thư viết:  Phu chấp dư giả vi thùy ?Tử Lộ viết: Vi Khổng Khâu.
Viết: Thị  Lỗ Khổng Khâu dữ ? Viết: Thị dã ?
Viết: Thị tri tân hĩ. Vấn ư Kiệt Nịch. Kiệt Nịch viết: Tử vi thùy ?
Viết: Vi Trọng Do. Viết: Thị Khổng Khâu chi đồ dữ ?
Đối viết: Nhiên. Viết: Thao thao giả thiên hạ giai thị dã, nhi thùy dĩ dịch chi ? Thả nhi dự kỳ tòng tịch nhân chi sĩ dã, khải nhược tòng tịch thế chi sĩ tai ? Ưu nhi bất chuyết. Tử Lộ hành dĩ cáo. Phu tử vũ nhiên viết: Mã thú bất khả dự đồng quần. Ngô phi tư nhân chi đồ dữ nhi thùy dự. Thiên hạ hữu đạo, Khâu bất dự dịch dã. Tràng Thư và Kiệt Nịch đang làm ruộng cùng nhau, Khổng tử đi qua đó, bảo Tử Lộ tới hỏi thăm đường đến bến đò. Tràng Thư hỏi Tử Lộ: “Người cầm cương ngựa  kia là ai?”. Tử Lộ đáp: “Là thầy Khổng Khâu”. Tràng Thư hỏi lại: Có phải Khổng Khâu nước Lỗ không ? Tử Lộ nói phải. Tràng Thư hỏi tiếp: Thế thì Khổng Khâu đã biết bến đò rồi… Tử Lộ hỏi Kiệt Nịch. Kiệt Nịch hỏi: Ngươi là ai ? Tử Lộ trả lời: Tôi  là Trọng Do. Kiệt Nịch hỏi lại: Có phải là học trò của Khổng Khâu nước Lỗ không ? Trả lời : Phải. Kiệt Nịch nói: Thiên hạ loạn lạc như nước chảy cuồn cuộn rồi, Khổng Tử sẽ cùng ai thay đổi được đây? Ngươi đi theo kẻ sĩ chỉ lo tránh kẻ vô đạo, không thể bằng chúng ta là kẻ sĩ tránh đời? Nói rồi Kiệt Nịch vẫn tiếp tục làm ruộng. Tử Lộ đành phải quay về xe thưa lại với Khổng tử.

Khổng tử nghe rồi ngậm ngùi thở dài nói: Loài chim và loài thú không thể cùng họp bầy. Nếu không sống chung với người đời thì ta biết sống với ai ? Nếu thiên hạ có đạo, Khổng Khâu này không cần phải thay đổi nữa.

(Chú thích: Tràng Thư và Kiệt Nịch là bậc hiền sĩ bỏ đi ở ẩn. Khổng tử không đồng ý với họ, nói mình là con người thì phải giúp người cùng loài).
18.7
子路从而后，遇丈人，以杖荷蓧。子路问曰：“子见夫子乎？”.丈人曰：“四体不勤，五 谷不分，孰为夫子？”. 植其杖而芸。子路拱而立。止子路宿, 杀鸡为黍而食之。见其二子焉。明日，子路行以告。子曰：“隐者也” 。使子路反见之。至，则行矣。子路曰：“不仕无义。长幼之节，不可废也；君 臣之义，如之何其废之？欲洁其身,而乱大伦。君子之仕也，行其义也。道之不行，已知之矣。” 
Tử Lộ tòng nhi hậu, ngộ trượng nhân, dĩ trượng hà điệu. Tử Lộ vấn viết: Tử kiến phu tử hồ ? Trượng nhân viết: Tứ thể bất cần, ngũ cốc bất phân, thục vi phu tử? Thực kỳ trượng nhi vân. Tử Lộ củng nhi lập. Chỉ Tử Lộ túc, sát kê vi thử nhi thực chi. Kiến kỳ nhị tử yên. Minh nhật, Tử Lộ hành dĩ cáo. Tử viết: “Ẩn giả dã”.Sử Tử Lộ phản kiến chi. Chí, tắc hành hĩ. Tử Lộ viết: Bất sĩ vô nghĩa. Trưởng ấu chi tiết, bất khả phế dã; Quân thần chi nghĩa, như chi hà kỳ phế chi ? Dục khiết kỳ thân, nhi loạn đại luân. Quân tử chi sĩ dã; Hành kỳ nghĩa dã. Đạo chi bất hành, dĩ tri chi hĩ.
Tử Lộ đi theo thầy, lạc lại sau, gặp một lão trượng cầm cây gậy quảy cái cuốc. Tử Lộ hỏi: Cụ có thấy thầy tôi không? Lão trượng đáp: Tay chân chả siêng năng, không phân biệt được năm giống lương thực, biết ai là phu tử thầy ngươi?! Nói xong cắm cây gậy xuống đất, bắt đầu làm cỏ. Tử Lộ cung kính đứng chờ bên cạnh. Sau đó lão trượng mời Tử Lộ nghỉ lại đêm ấy, mổ gà làm cơm đãi khách, lại cho hai con ra chào Tử Lộ. Ngày hôm sau, đuổi kịp Khổng tử, Tử Lộ thuật lại chuyện. Khổng tử nghe xong bảo: Đây là một ẩn sĩ, rồi bảo Tử Lộ quay lại thăm một lần nữa.

Đến nơi thì cụ già đi vắng rồi. Tử Lộ nói nhắn (với người nhà): “Không làm quan là không hợp đạo nghĩa. Lễ tiết của người lớn với trẻ nhỏ đã không thể vứt bỏ thì đạo nghĩa vua tôi sao lại có thế bỏ đi ? Chỉ muốn giữ thân mình trong sạch, như vậy là làm loạn đại luân. Quân tử làm quan để thực hiện nghĩa vua tôi. Còn việc hành Đạo không thể thực hiện thì đã biết trước rồi”.
(Lời bàn: Cụ già có ý trách thầy trò Khổng tử đã không thực hành đạo được thì sao chẳng ở nhà làm ruộng. Tử Lộ nêu ra cái chí quân tử, coi nghĩa vua tôi là đại luân (luân lý lớn nhất) làm trọng, cũng như trong gia đình, nghiã cha con không thể bỏ, phải ra cống hiến cho đất nước).
18.8
逸民：伯夷,叔齐,虞仲,夷逸,朱张,柳下惠,少连。子曰：“不降其志,不辱其身,伯夷、叔齐与？”. 谓柳下惠,少连,“降志辱身矣,言中伦, 行中虑,其斯而已矣”,谓虞仲,夷逸，“隐居放言,身中清,废中权”。 “我则异於是，无可无不可”。
 Dật dân: Bá Di, Thúc Tề, Ngu Trọng, Di Dật, Chu Trương, Liễu Hạ Huệ, Thiếu Liên. Tử viết: Bất hàng kỳ chí, bất nhục kỳ thân, Bá Di, Thúc Tề dự ? Vị Liễu Hạ Huệ, Thiếu Liên hàng chí nhục thân hĩ, ngôn trung luân, hành trung lự, kỳ tư nhi dĩ hĩ. Vị Ngu Trọng, Di Dật, hàng cư phóng ngôn, thân trung thanh, phế trung quyền. Ngã tắc dị ư thị, vô khả vô bất khả.
Những người đi ở ẩn có: Bá Di, Thúc Tề, Ngu Trọng, Di Dật, Chu Trương, Liễu Hạ Huệ, Thiếu Liên.
Khổng tử nói: “Không chịu hàng phục, không chịu thân nhục có Bá Di, Thuc Tề. Nói về Liễu Hạ Huệ, Thiếu Liên: dù phải chịu hàng, chịu nhục thân nhưng lời nói của hai vị hợp luân lý, hành động có cân nhắc, hai ông chỉ có thế mà thôi. Nói về Ngu Trọng, Di Dật, ẩn cư tránh đời nói năng phóng túng, giữ được danh trong sạch, hợp lẽ quyền biến. Ta khác mấy người này, không cái gì có thể, chẳng cái gì mà không thể”.

18.9
大师挚适齐，亚饭干适楚,三饭缭适蔡,四饭缺适秦,鼓方叔入於河,播鼗武入於汉，少师阳,击磬襄入於海。 
Đại sư Chí đích Tề, á phạn Can đích Sở, tam phạn Liễu đích Thái, tứ phạn Khuyết đích Tần, cổ Phương Thúc nhập ư Hà, bá đào Vũ nhập ư Hán, thiếu sư Dương, kích khánh Tương nhập ư hải.
Quan thái sư tên Chí chạy sang nước Tề, quan á phạn tên Can chạy sang nước Sở, quan tam phạm tên Liễu bỏ sang nước Thái,. Quan tứ phạn tên Khuyết chạy qua nước Tần. Người đánh trống tên Phương Thúc chạy về vùng sông Hoàng Hà, người đánh trống con tên Vũ lánh đến vùng sông Hán. Thiếu sư tên Dương, người gõ khánh tên Tương chạy về miền biển.

(Chú thích: Thời kỳ này nước Lỗ suy bại, nhân tài bỏ nước ra đi) 18.10
周公谓鲁公曰：君子不施其亲，不使大臣怨乎不以。故旧无大故，则不弃也。无求备於一人。
Chu Công vị Lỗ Công viết: Quân tử bất thí kỳ thân, bất sử đại thần oán hồ bất dĩ. Cố cựu vô đại cố, tắc bất khí dã. Vô cầu bị ư nhất nhân.
Chu Công nói với Lỗ Công: Quân tử không nên bỏ quên người thân, không nên làm đại thần oán hận vì không được trọng dụng. Lão thần nếu không có lỗi lớn thì không nên ruồng bỏ họ. Không nên yêu cầu mỗi con người phải hoàn hảo.

18.11
周有八士：伯达、伯适、仲突、仲忽、叔夜、叔夏、季随、季娃。
Chu hữu bát sĩ: Bá Đạt, Bá Quát, Trọng Đột, Trọng Hốt, Thúc Dạ, Thúc Hạ, Quý Tùy, Quý Oa.
Nhà Chu có tám hiền sĩ: Bá Đạt, Bá Quát, Trọng Đột, Trọng Hốt, Thúc Dạ, Thúc Hạ, Quý Tùy, Quý Oa.

(Chú thích: Đây là 4 cặp sinh đôi do bốn bà mẹ hạ sinh, trở thành tám hiền tài trụ cột của nhà Chu).
Hết thiên 18