Luận ngữ – Khổng tử - 15. 卫灵公Vệ Linh công

第十五篇thiên 15. 

42 bài 15·1
卫灵公问陈於孔子。孔子对曰：“俎豆之事，则尝闻之矣；军旅之事,未之学也”。明日遂行。  Vệ Linh Công vấn trận ư Khổng tử. Khổng tử đối viết: Trở đậu chi sự, tắc thường văn chi hĩ; Quân lữ chi sự, vị chi học dã. Minh nhật toại hành.
Vệ Linh Công hỏi Khổng tử về nước trận mạc. Khổng tử trả lời: Tôi thường nghe về văn (lễ nghĩa), chưa học về chiến trận. Ngày hôm sau Khổng tử dời nước Vệ.
(Chú thích: Vệ Linh Công là vua vô đạo, hỏi dò Khổng tử để gây việc binh đao. Khổng tử từ chối khéo và bỏ đi)
15·2
 在陈绝粮，从者病，莫能兴。子路愠见曰：“君子亦有穷乎？”子曰：“君子固穷，小人穷斯滥矣”。 
Tại Trần tuyệt lương, tòng giả bệnh, mạc năng hưng. Tử Lộ uấn kiến viết: Quân tử diệc hữu cùng hồ ? Tử viết : Quân tử cố cùng tiểu nhân cùng tư lạm hĩ.
Khi ở nước Trần bị tuyệt lương thực, học trò đi theo mắc bệnh, đi không nổi. Tử Lộ buồn rầu gặp Khổng tử nói: “Quân tử cũng có lúc khốn cùng phải không?”. Khổng tử nói: Quân tử gặp cùng khốn thì cố chịu đựng, kẻ tiểu nhân thì lạm dụng, làm liều. 15·3
子曰:“赐也！女以予为多学而识之者与？”对曰：“然，非与？”曰:“非也。予一以贯之”。
Tử viết: Tứ dã ! Nhữ dĩ dư vi đa học nhi chí giả dữ? Đối viết: Nhiên, phi dự ? Viết: Phi dã. Dư nhất dĩ quán chi.
Khổng tử nói: Trò Tứ, ngươi tưởng ta có nhiều học thức ư? Tử Cống thưa: Vâng ạ, chẳng lẽ không phải vậy sao ? Khổng tử đáp: Không phải, ta chỉ biết dùng một đạo lý cơ bản mà thông suốt mọi vấn đề.

(Lời bàn; Khổng tử cho rằng chỉ cần học những điều cơ bản mà tự nhìn thấy nhiều kiến thức khác, không cần đọc nhiều nhớ nhiều. Kiến thức cơ bản ấy chính là đạo nhân)
15·4
子曰:“由！知德者鲜矣”。
Tử viết: Do! Tri đức giả tiển hĩ.
Khổng tử nói: Trò Do ơi, người hiểu biết về chữ đức bây giờ hiếm quá.
15·5
子曰：“无为而治者，其舜也与？夫何为哉？恭己正南面而已矣”。
Tử viết: Vô vi nhi trị giả, kỳ Thuấn dã dự ? Phu hà vi tai ? Cung kỷ chính Nam diện nhi dĩ hĩ.
Khổng tử nói: Không cần làm gì mà trị yên được thiên hạ, chỉ có vua Thuấn phải không ? Vua Thuấn có làm gì đâu? Người chỉ giữ trang nghiêm đoan chính, ngồi ngoảnh mặt về phương Nam.

(Chú thích: Học thuyết ‘Vô vi nhi trị’. Người lãnh đạo tài cao đức trọng đủ cảm hoá mọi người, phát huy năng lực người cấp dưới mà làm việc) 15·6
子张问行。子曰:“言忠信，行笃敬，虽蛮貊之邦，行矣。言不忠信，行不笃敬，虽州里,行乎哉？立则见其参於前也,在舆则见其倚於衡也,夫然后行”。子张书诸绅。  Tử Trương vấn hành. Tử viết “Ngôn trung tín, hành đốc kính, tuy Man Mạch chi bang, hành hĩ. Ngôn bất trung tín, hành bất đốc kính, tuy châu lý, hành hồ tai ? Lập tắc kiến kỳ tham ư tiền dã, tại dư tắc kiến kỳ ỷ ư hành dã, phu nhiên hậu hành”. Tử Trương thư chư thân.

Tử Trương hỏi về việc đi lại. Khổng tử nói: Lời nói phải trung tín, làm việc cẩn trọng thì dù đi tới nước thiểu số Man Mạch vẫn thông suốt. Lời nói thiếu trung tín, làm việc cẩu thả thì dù ở ngay quê hương mình cũng vấp váp. Khi đứng, như thấy chữ “trung tín, cẩn trọng” đang ở trước mặt. Khi ngồi xe, như thấy chữ “trung tín, cẩn trọng” khắc trên thành xe. Như vậy thì thực hành thông suốt.
Tử Trương chép lời dặn ấy vào dải áo thắt ngang lưng

15·7
 子曰:“直哉史鱼！邦有道, 如矢；邦无道,如矢。君子哉蘧伯玉！邦有道,则仕；邦无道，则可卷而怀之”。 
Tử viết: Trực tai Sử Ngư ! Bang hữu đạo, như thỉ; bang vô đạo, như thỉ. Quân tử tai Cừ Bá Ngọc ! Bang hữu đạo, tắc sĩ; Bang vô đạo tắc khả quyển như hoài chi.
Khổng tử nói: Ngay thẳng như Sử Ngư ! Nước có đạo, ông ngay thẳng như cái tên; Khi nước vô đạo, ông vẫn ngay thẳng như cái tên. Quân tử như Cừ  Bá Ngọc, nước có đạo thì ra làm quan, khi  nước vô đạo biết lui về ở ẩn.

15·8
 子曰: 可与言而不与之言,失人；不可与言而与言,失言。知者不失人,亦不失言.
Tử viết: Khả dữ ngôn nhi bất dự chi ngôn, thất nhân; Bất khả dự ngôn nhi dự ngôn. Trí giả bất thất nhân, diệc bất thất ngôn.
Khổng tử nói: Người có thể cùng nói chuyện mà không nói, thế là mất người. Người không thể bàn chuyện cùng mà lại nói, thế là uổng lời. Người trí thức không bỏ mất người và không uổng lời.
15·9
子曰: 士仁人，无求生以害仁，有杀身以成仁。 
Tử viết: Chí sĩ nhân nhân, vô cầu sinh dĩ hại nhân, hữu sát thân dĩ thành nhân.
Khổng tử nói: Chí sĩ là người nhân đức, không bao giờ cầu sống để hại người khác, có khi còn dám hy sinh thân mình để thi hành đạo nhân.
15·10
 子贡问为仁。子曰:工欲善其事，必先利其器。居是邦也，事其大夫之贤者，友其士之仁者。
Tử Cống vấn vi nhân. Tử viết: Công dục thiện kỳ sự, tất tiên lợi kỳ khí. Cư thị bang dã, sự kỳ đại phu chi hiền giả, hữu kỳ sĩ chi nhân giả.
Tử Cống hỏi về đạo nhân: Khổng tử nói: Người thợ muốn làm ra sản phẩm tốt thì tất phải có dụng cụ tốt trước đã. Trong nước phải tôn người hiền tài trong số đại phu làm thầy, kết giao bạn bè với người nhân đức trong số kẻ sĩ. 15·11
 颜渊问为邦。子曰:行夏之时，乘殷之辂，服周之冕,乐则韶舞。放郑声，远侫人。郑声淫，侫人殆”。
Nhan Uyên vấn vi bang. Tử viết: Hành Hạ chi thời, thừa Ân chi lộ, phục Chu chi miện, nhạc tắc Thiều Vũ. Phóng Trịnh thanh, viễn vọng nhân. Trịnh thanh dâm, vọng nhân đãi.
Nhan Uyên hỏi về việc trị nước. Khổng tử nói: Dùng lịch pháp nhà Hạ, đi xe nhà Ân, đội mũ nhà Chu, dùng nhạc thiều nhà Vũ. Bỏ nhạc nhà Trịnh vì âm thanh dâm dật, bậy bạ làm hỏng người, rất nguy hiểm.

15·12
子曰：“人无远虑，必有近忧” 。 Tử viết: Nhân vô viễn lự, tất hữu cận ưu.

Khổng tử nói: Người không lo nghĩ xa thì ắt có nỗi buồn gần.
(Lời bàn: Người cần nhìn xa trông rộng, nếu chỉ biết lợi ích trước mắt không suy tính dài hơi thì hoạn nạn đến nhanh. Mọi việc nên có phòng bị trước (từ sớm) thì sẽ đối phó được việc bất ngờ)
15·13
子曰：“已矣乎！吾未见好德如好色者也”。
Tử viết: Dĩ hĩ hồ ! Ngô vị kiến hiếu đức như hiếu sắc giả dã.
Khổng tử nói: Thôi hết rồi ! Ta chưa nhìn thấy ai ham đức như ham sắc vậy.

15·14
子曰：“臧文仲其窃位者与！知柳下惠之贤而不与立也”。
 Tử viết: Tang Văn Trọng kỳ thiết vị giả dự ! Tri Liễu Hạ Huệ chi hiền nhi bất dự lập dã.
Khổng tử nói: Tang Văn Trọng hình như là kẻ ăn cắp chức vụ ? Người ấy biết rất rõ Liễu Hạ Huệ thật sự là hiền tài mà không cử Liễu ra làm quan.
(Lời bàn: Liễu Hạ Huệ là hiền tài, Tang Văn Trọng ngồi ghế quan cao, biết rõ Liễu xứng đáng mà không đề bạt là do bụng hẹp hòi. Đó là tội che giấu hiền tài, kể như ăn cắp vậy.)
15·15
 子曰：“躬自厚而薄责於人，则远怨矣”。 Tử viết: Cung tự hậu nhi bạc trách ư nhân, tắc viễn oán hĩ.
Khổng tử nói: Nên tự trách mình nhiều, trách người ít hơn, được vậy thì ít đem lại oán hận.
15·16
子曰：“不曰‘如之何，如之何’ 者，吾末如之何也已矣”.
Tử viết: Bất viết như chi hà, như chi hà giả, ngô mạt như chi hà dã dĩ hĩ.
Khổng tử nói: Một người không biết bàn về sự việc như thế nào, nên làm ra sao ư?
Ta chẳng biết dạy bảo kẻ ấy thế nào nữa.
(Lời bàn: Khổng tử thất vọng với người chỉ biết kêu ca khi gặp khó chứ không biết bàn tính, suy nghĩ ra sao)
15·17
 子曰：“群居终日，言不及义，好行小慧，难矣哉！” 
Tử viết: Quần cư chung nhật, ngôn bất cập nghĩa, hiếu hành tiểu tuệ, nan dĩ tai!
Khổng tử nói: Ngồi trò chuyện cả đám suốt ngày mà không bàn chuyện đạo nghĩa, chỉ nói chuyện khôn vặt. Kẻ ấy thực khó thành đạo.
15·18
子曰:“君子义以为质，礼以行之，孙以出之，信以成之。君子哉！” 
Tử viết: Quân tử nghĩa dĩ vi chất, lễ dĩ hành chi, tôn dĩ xuất chi, tín dĩ thành chi. Quân tử tai! Khổng tử nói: Quân tử lấy nghĩa lý làm gốc, lấy lễ để thực hành, lấy tôn kính biểu hiện ra, dùng đức tín để làm việc. Đó là người quân tử. 15·19
子曰：君子病无能焉，不病人之不己知也 。
Tử viết: Quân tử  tật vô năng yên, bất bệnh nhân chi bất kỷ tri dã. Khổng tử nói: Quân tử chỉ sợ mình mắc lỗi, không sợ  người ta không biết mình. 15·20
 子曰：君子疾没世而名不称焉 。
Tử viết: Quân tử tật một thế nhi danh bất xứng yên. Khổng tử nói: Quân tử sẽ mang hận suốt đời nếu không xứng đáng với danh phận. 15·21
 子曰：君子求诸己,小人求诸人 。 
Tử viết: Quân tử cầu giả kỷ, tiểu nhân cầu giả nhân. Khổng tử nói: Quân tử mọi thứ đều dựa vào mình, tiểu nhân đều dựa tất cả vào người khác. 15·22
子曰：君子矜而不争，群而不党 。
Tử viết: Quân tử căng nhi bất tranh, quần nhi bất đảng. Khổng tử nói: Quân tử trang nghiêm mà không tranh giành, hoà hợp với người nhưng không kết bè phái. 15·23
子曰：君子不以言举人，不以人废言。
 Tử viết: Quân tử bất dĩ ngôn cử nhân, bất dĩ nhân phế ngôn.
Khổng tử nói: Quân tử không vì lời nói mà cất nhắc người, cũng không vì người mà bỏ lời nói.
(Lời bàn: Không nên chỉ vì lời nói hay mà tin tưởng, cất nhắc. Một kẻ ta không ưa nhưng có lời hay thì cũng cần lưu ý suy nghĩ chứ không nên bỏ qua. Tóm lại, nhìn người phải suy xét cả lời nói và việc làm).

15·24
子贡问曰: 一言而可以终身行之者乎？子曰: 恕乎！己所不欲,勿施於人。
Tử Cống vấn viết: Hữu nhất ngôn dĩ chung thân hành chi giả hồ ? Tử viết: Kỳ thứ hồ!
Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân.

Tử Cống hỏi:  Có câu nói nào mà dùng được suốt đời không ?
Khổng tử nói: Đó là chữ “thứ”. Việc gì mình không muốn thì đừng làm cho người khác.
15·25
子曰:吾之於人也，谁毁谁誉？如有所誉者，其有所试矣。斯民也，三代之所以直道而行也。 
Tử viết: Ngô chi ư nhân dã, thùy hủy thùy dự ? Như hữu sở dự giả, kỳ hữu sở thí hĩ. Tư dân dã, tam đại chi sở dĩ trực đạo nhi hành dã.
Khổng tử nói: Ta sống với người, có chê ai khen ai quá lố đâu?  Nếu khen ai ta phải xem xét thực tế để biết rõ người ấy. Phê phán người đời nay, ta dựa theo đạo đức ngay thẳng ba đời Hạ, Thương, Chu.
(Chú thích: Khổng tử nhắc việc khen, chê người khác cần thận trọng, có căn cứ. Nếu không thì lại xa rời đạo l‎ý. Khổng tử coi việc khen chê thời Hạ, Thương, Chu là mẫu mực) 15·26
 子曰：吾犹及史之阙文也，有马者借人乘之,今亡矣夫。  Tử viết: Ngô do cập sử chi khuyết văn dã, hữu mã giả tá nhân thừa chi, kim vong hĩ phu.
 
Khổng tử nói: Ta thấy quan chép sử bỏ trống những điều nghi vấn, lại biết có người chủ ngựa dám cho người khác mượn ngựa. Bây giờ không còn loại người ấy nữa.

(Lời bàn: Cuối thời Xuân thu Khổng tử chứng kiến xã hội suy vi trước mắt  nên rất lo lắng u sầu… Quan chép sử cẩn thận chỉ viết điều chắc chắn, người cho bạn mượn ngựa- là hai việc bình thường ngày xưa mà ngày nay hiếm hoi tới mức không thấy nữa).
15·27
子曰：巧言乱德。小不忍则乱大谋。 
Tử viết: Xảo ngôn loạn đức. Tiểu bất nhẫn tắc loạn đại mưu. Khổng tử nói: Lời xảo trá có thể làm bại hoại đạo đức. Không nhẫn nại việc nhỏ thì có thể làm hỏng việc lớn. 15·28
 子曰：众恶之，必察焉；众好之，必察焉。 Tử viết: Chúng ố chi, tất sát yên; Chúng hiếu chi, tất sát yên.
Khổng tử nói: Người bị mọi người ghét, ta phải xét xem có đúng không. Người được mọi người ưa thích, ta cũng phải xem có thực không.

15·29
 子曰：人能弘道，非道弘人 。
Tử viết: Nhân năng hoằng đạo, phi đạo hoằng nhân.

Khổng tử nói: Người phải làm cho đạo được mở rộng, chứ không dùng đạo để phô trương cho mình.
15·30
 子曰：过而不改，是谓过矣。 
Tử viết: Quá nhi bất cải, thị vị quá hĩ.
Khổng tử nói: Có sai lầm mà không sửa, đấy mới thật là sai lầm.

15·31
 子曰：吾尝终日不食，终夜不寝，以思，无益，不如学也。
Tử viết: Ngô thường chung nhật bất thực, chung dạ bất tẩm, dĩ tư, vô ích, bất như học dã. Khổng tử nói: Ta từng suốt ngày không ăn cơm, thức trắng cả đêm để suy tư. Nhưng vô ích, không bằng đi học.

15·32
子曰: 君子谋道不谋食。耕也,馁在其中矣；学也,禄在其中矣。君子忧道不忧贫 Tử viết: Quân tử mưu đạo bất mưu thực. Canh dã, nỗi tại kỳ trung hĩ; Học dã, lộc tại kỳ trung hĩ. Quân tử ưu đạo bất ưu bần.
Khổng tử nói: Quân tử chăm lo cầu đạo chứ không cầu ăn. Người cày ruộng khi gặp mất mùa khó tránh khỏi đói kém. Người chăm học có thể làm quan. Quân tử chỉ lo đạo chứ không lo về nghèo.
15·33
子曰：知及之,仁不能守之；虽得之，必失之；知及之,仁能守之，不庄以涖之，则民不敬。知及之，仁能守之，庄以涖之，动之不以礼，未善也。 
Tử viết: Tri cập chi, nhân bất năng thủ chi; Tuy đắc chi, tất thất chi; Tri cập chi, nhân năng thủ chi, bất trang dĩ lị chi, tắc dân bất kính. Tri cập chi, nhân năng thủ chi, trang dĩ lị chi, động chi bất dĩ lễ, vị thiện dã. Khổng tử nói: Người có đủ trí tuệ nhưng không biết giữ đức nhân thì có nhiều kiến thức rồi cũng bỏ mất. Người có đủ trí tuệ lại biết giữ đức nhân nhưng nếu thiếu thái độ nghiêm túc khi đến với dân thì dân cũng không kính trọng. Người có đủ trí tuệ, biết giữ đức nhân lại đến với dân nghiêm túc cẩn thận nhưng không biết dùng lễ tiết kết hợp để cổ vũ dân làm việc thiện thì cũng không hoàn toàn tốt đẹp.
(Lời bàn; Khổng tử nêu ra 04 phẩm chất, tăng dần để đảm bảo thành công) 15·34
 子曰：君子不可小知而可大受也，小人不可大受而可小知也。
Tử viết: Quân tử bất khả tiểu tri nhi khả đại thụ dã, tiểu nhân bất khả đại thụ nhi khả tiểu tri dã. Khổng tử nói: Quân tử có thể không biết việc nhỏ nhặt, nhưng có thể đảm đương việc lớn. Kẻ tiểu nhân không làm được việc lớn nhưng có thể biết việc nhỏ nhặt. 15·35
子曰：民之於仁也,甚於水火。水火，吾见蹈而死者矣，未见蹈仁而死者也。
Tử viết: Dân chi ư nhân dã, thậm ư thủy hỏa. Thủy hỏa, ngô kiến đạo nhi tử giả hĩ, vị kiến đạo nhân nhi tử giả dã. Khổng tử nói: Nhân dân cần đức nhân hơn cần lửa và nước. Ta từng thấy người dẫm vào lửa và nước mà chết, chưa thấy ai dẫm vào đức nhân mà chết bao giờ.

(Lời bàn: Nước và lửa rất cần cho đời sống con người. Khổng tử bảo rằng đức nhân còn cần thiết hơn, thiếu nó cũng co thể nguy hại hơn cả nước, lửa. Làm việc nhân đức thì chẳng bao giờ lo sợ cả.) 15·36
 子曰:当仁，不让於师。 
Tử viết:  Đương nhân, bất nhượng ư sư.
Khổng tử nói: Người thẳng thắn thì không nhường nhịn cả thầy dạy mình.


15·37
 子曰：君子贞而不谅.  Tử viết:  Quân tử  trinh nhi bất lượng.
Khổng tử nói: Quân tử giữ vững khí tiết nhưng biết bao dung người khác (kém hơn mình).

15·38
 子曰：事君，敬其事而后其食。 Tử viết: Sự quân, kính kỳ sự nhi hậu kỳ thực.
Khổng tử nói: Thờ vua phải tận tâm, sau mới nghĩ đến bổng lộc.

15·39
子曰：有教无类。
Tử viết: Hữu giáo vô loại.
Khổng tử nói: Dạy người, ta không phân biệt thứ hạng, giàu nghèo, thiện, ác, dở hay.

15·40
子曰：道不同，不相为谋。
Tử viết: Đạo bất đồng, bất tương vi mưu. Khổng tử nói:  Người không cùng theo một đạo lý thì không thể ngồi bàn việc cùng được. 15·41
 子曰：辞达而已矣。
Tử viết: Từ đạt nhi dĩ hĩ.
Khổng tử nói:  Lời văn đủ diễn tả ý tứ là được rồi.

15·42
 师冕见,及阶,子曰:“阶也”及席，子曰:“席也”。皆坐,子告之曰: 某在斯，某在斯”。师冕出,子张问曰:“与师言之道与？” 子曰：“然，固相师之道也”。
Sư Miện kiến, cập giai, Tử viết: Giai dã cập tịch, tử viết: Tịch dã. Giai tọa, Tử cáo chi viết  “Mỗ tại tư, mỗ tại tư”. Sư Miện xuất, Tự Trương vấn viết: Dự sư ngôn chi đạo dự ? Tử viết: Nhiên, cố tương sư chi đạo dã.
Sư Miện (quan nhạc bị mù) đi tới bậc thềm, Khổng tử nói: ‘Đây là bậc thềm’, rồi nói: ‘Tới chỗ chiếu ngồi’. Khi mọi người an tọa, Khổng tử giới thiệu từng người ‘Người này là… Người này là…’.  Khi Sư Miện về rồi, Tử Trương hỏi Khổng tử: Đó là đạo nói chuyện với quan nhạc sư phải không? Khổng tử đáp: Phải rồi, đạo giúp đỡ quan nhạc sư mù lòa.

(Lời bàn: Mọi người phải tôn trọng và giúp đỡ người mù lòa, huống chi Sư Miện mù lòa lại là người có tài năng, giữ nhạc lễ. Đó là đạo lý xưa nay, chẳng những với người mù lòa mà cả những người bị khiếm khuyết, người già neo đơn, trẻ mồ côi, nam góa vợ, nữ góa chồng…cũng cần được giúp đỡ).
Hết thiên 15